Stary i Nowy cmentarz żydowski - Łódź

Stary, nieistniejący cmentarz na Bałutach przy ul. Wesołej/obecnie Zachodnia/ w Łodzi został założony 

4 kwietnia 1811 roku,

na gruntach odkupionych od
łódzkich mieszczan 

Adama i Magdaleny Lipińskich.

foto Polimerek

Położenie cmentarza na planie Łodzi z 1890 r. Współcześnie wzdłuż i na przedłużeniu dawnej ulicy Wesołej poprowadzona jest ul. Zachodnia, zaś ulica Aleksandrowska została przemianowana na Limanowskiego.

Wcześniej zmarli łódzcy Żydzi grzebani byli na kirkutach w pobliskim Lutomiersku i Strykowie.
Pochowano tu wielu łódzkich kupców, nauczycieli, w sumie około 15 tysięcy zmarłych narodowości żydowskiej.
Najsławniejszymi pochowanymi tam byli:
rabin Chaskiel Naumberg,
Pinkus Zajdler,
Pinkus Sonenberg,
Mojżesz Fajtłowicz,
Lejzer Perlmutter
oraz Kalman Poznański ojciec / Izraela Kalmanowicza Poznańskiego /.

Ze względu na brak miejsca na pochówki, 
30 września 1888 roku, Dozór Bóżniczy zwrócił się do 
prezydenta miasta Władysława Pieńkowskiego 
z prośbą o zezwolenie na powiększenie cmentarza lub założenie nowego.
      Ostatecznie cmentarz zamknięto
         10 listopada 1892 roku.

Podczas wojny w 1914 roku, kiedy nowy cmentarz był niedostępny, chowano nadal na starym.
Ostatniego pochówku przy Wesołej dokonano prawdopodobnie w 1922 roku.
Pochowano wtedy Efraima Lande w ohelu /niewielki żydowski grobowiec murowany lub drewniany, posiadający najczęściej prosty kształt prostopadłościanu o dachu półkolistym lub dwuspadowym, zwykle posiadający drzwi a czasem również okienka/ jego ojca Symche Binema. 
Nekropolia przy ul. Wesołej została zdewastowana w czasie II wojny światowej,Jednak ostatecznie zlikwidowano ją w 1949 roku – w czasie budowania ulicy Zachodniej. Obecnie przez teren cmentarza przebiega zachodnia nitka ulicy Zachodniej, obok wybudowano bloki.
Pamiątką po nekropolii są dziś fragmenty murów na tyłach kamienic przy ulicach Rybnej i Bazarowej.
A przy ul. Rybnej znajduje się pamiątkowy obelisk z tablicą.

foto Triskaidekafil

Prawdopodobnie części nagrobków z pierwszej żydowskiej nekropolii użyto do utwardzenia nawierzchni i wybrukowania podwórek m.in. przy ulicy Zgierskiej i Bazarowej.
Przy okazji remontów ul. Zachodniej i prac ziemnych na terenie osiedla ciągle odnajduje się szczątki ludzkie pochodzące z dawnego cmentarza, gdyż w latach 50-tych nie przeprowadzono ekshumacji zwłok.

Nowy cmentarz żydowski 
założono w 1892 roku.
Z przeznaczeniem na cmentarz żydowski w 1891 roku Izrael Poznański kupił od Juliusza Heinzla ponad 10 hektarów terenów wydzielonych z dóbr Marysin i Arturówek. Cmentarz przy ul. Brackiej zastąpił stary przy ul. Wesołej 
5 sierpnia 1892 r. 

Ofiarodawca zastrzegł sobie w akcie notarialnym prawo do 400m2 na założenie grobowca rodzinnego przy głównej alei.

Cmentarz położony jest w południowej części Bałut, na niewielkim wzniesieniu pomiędzy ulicami:

Bracką, Zagajnikową, Zmienną i Inflancką. 

foto HuBar

Jest to największa w Polsce pod względem powierzchni nekropolia żydowska

(42 ha, ponad 230 tys. pochowanych),

w tym ok. 45 tys. stanowią mogiły zmarłych i zamordowanych w okresie funkcjonowania łódzkiego getta.

10 listopada 1892 r.

Dozór Bóżniczy zawiadomił Prezydenta Miasta, że zamknięto stary cmentarz i otworzono nowy

przy ul. Brackiej.

 
Cały obszar podzielony jest na dwie części. Obie części łączy brama główna. Całość terenu jest ogrodzona ceglanym murem z pięknie zachowanymi bramami.

 W 1986 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów przeprowadziła prace porządkowe na cmentarzu

i odremontowała bramę wejściową.

kuty ornament bramy głównej

Gwiazda Dawida na bramie przy ul. Brackiej

Magen Dawid czyli Gwiazda Dawida
jest monoteistycznym znakiem Imienia Boga JHVH,
a znak utwierdza święte Imię Jego na wieki.
                                                          tekst -Leon Zawadzki


/ Gwiazda nie pojawia się ani w Torze, ani w Talmudzie. Nie istnieją także żadne odkrycia archeologiczne, które pozwalałyby przypuszczać, że symbol ten był używany w czasach antycznego Izraela. /

Brama przy ulicy Brackiej służy głównie

zorganizowanym wycieczkom autokarowym, oraz obsłudze cmentarza.

Między ogrodzeniem cmentarza

 a ogrodzeniem ul. Zmiennej

znajduje się część przedcmentarna z zabudowaniami

kancelarii

 

i Domu Przedpogrzebowego

Jego otwarcie miało uroczysty charakter i nastąpiło
w kwietniu 1898 roku. 

Jest to największy w Polsce Dom Przedpogrzebowy (powierzchnia zabudowy 850 m²) wzniesiony według projektu Adolfa Zeligsona.

W 1987 r. przeprowadzono remont Domu Przedpogrzebowego.

W ostatnich latach prace porządkowe i renowacyjne na cmentarzu prowadzi

Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzense 

we współpracy z gminą łódzką.

 W ostatnich latach dzięki wysiłkom Fundacji,

przy finansowym wsparciu ze strony

Josefa Buchmanna z Frankfurtu n. Menem

i Urzędu Miasta Łódź, opracowano bazę danych osób pochowanych na cmentarzu. Spis dostępny jest na stronie internetowej Fundacji: JewishLodzCemetery.org

wnętrze Domu Przedpogrzebowego, widok od strony wejścia

karawan

wnętrze Domu Przedpogrzebowego, widok w kierunku wyjścia

witraż i zdobienia nad wejściem

tablica upamiętniająca fundatorkę

W 1959 r. na cmentarzu wzniesiono pomnik ku czci Żydów łódzkiego getta pomordowanych podczas Holocaustu. Na pomniku znajduje się tablica z czarnego marmuru, na której wykuto napis w językach hebrajskim, jidysz i polskim: 

"Pomnik świetlanej pamięci niewinnych ofiar, 

Żydów Łodzi i okolic

wymordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich w gettach i obozach w latach 1939-1945.

Pamięć o was pozostanie na wieki w sercach naszych".

Tablicami pamiątkowymi uczczono pamięć

5 tysięcy czeskich Żydów, którzy zostali uwięzieni w getcie łódzkim.  

oraz Żydów pochodzenia romskiego i Cyganów również więzionych w łódzkim getcie.




Tablice umieszczone są na murze okalającym cmentarz.

Oficjalnie nowy cmentarz rozpoczął swoją działalność

10 XI 1892 roku. 

Wejdźmy więc na teren cmentarza po ponad stu latach jego istnienia.

Na cmentarzu dominują nagrobki w kształcie macewy, wszystkie nagrobki obrócone są w kierunku wschodnim.

Wyjątek stanowią grobowce rodzinne.
Główna aleja przeznaczona była dla osób o wysokiej randze.

Przy reprezentacyjnej alei stoi monumentalne mauzoleum Izraela Poznańskiego.Wybudowane z szarego granitu, a w kopule grobowca znajduje się mozaika wykonana przez wiedeńskiego artystę, 
dr Antoniego Salviati.
Wewnątrz grobowca znajdują się dwa sarkofagi: Izraela oraz jego żony Leonii, w otoczeniu grobowca sarkofagi synów, córki oraz wnuków.

Do najciekawszych należy grobowiec rodziny Konsztatów, z piękną kolumnadą toskańską. Grobowiec Markusa Silbersteina /w tle na powyższym foto/ nawiązuje do wzorów hellenistycznych. Spotkać tu można także grobowce innych łódzkich przemysłowców, m.in. Barcińskich, Jarocińskich, Katsenbergów, Rappaportów, Prussaków, Rosenblattów, Stillerów. Ponadto przy Brackiej pochowany jest m.in. malarz Stanisław Heyman (1843–1915), lekarz dr Seweryn Sterling (1864–1932), założyciel i długoletni dyrektor łódzkiego pogotowia ratunkowego dr Władysław Pinkus (1850–1929), przemysłowiec i finansista Herman Konstadt (1835–1895), rabin Gminy Żydowskiej w Łodzi Eliasz Chaim Majzel (1821–1912), podrabin łódzki wybrany do Sejmu Ustawodawczego RP Mojżesz Eliasz Halpern (zm. 1921), można też znaleźć mogiły rodziców poety Juliana Tuwima
i kompozytora Artura Rubinsteina. 
Na szczególną uwagę zasługuje sarkofag
 Izaaka Hertza 
okryty całunem, jest to jeden z dwóch w Polsce nagrobków wykonanych w tym stylu.

Drugi znajduje się w Warszawie na cmentarzu przy ul.Okopowej.

foto lilaroza

Jest to sarkofag Ewy i Wilhelma Landau(bankiera)

Mauzoleum I.K. Poznańskiego

Grób rodziny Jarocińskich - foto HuBar

 

macewy

Zgodnie z tradycją, na cmentarzu znajdują się osobne kwatery dla mężczyzn i kobiet.

W 1980 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.

W 1984 r. powołano do życia

Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi. 

Od lat 90-tych XX wieku zauważalna jest intensyfikacja działań na rzecz ratowania nekropolii, m.in. uporządkowano Pole Gettowe.

Cmentarz zmienia swe oblicze, z porośniętych trawami i krzakami powoli acz skutecznie wyłaniają się kolejne mogiły.

Pracy jest nadal w bród...

groby czekające na gruntowny remont

na remont oczekują bramki i furty

jedna z bocznych alejek

Absolutnym wyjątkiem, zadziwiającym ze względu na tradycję i religię żydowską, jest nagrobek Ruty Akawie. Przedstawiono na nim zarys postaci ludzkich, co przez judaizm jest surowo zabronione.

foto Piotr

Na zakończenie tej wędrówki
chciałbym podziękować koleżankom i kolegom "po migawce". Tak to jest kochani. Nie wszędzie docieramy, ale są tacy którzy będąc w tym samym miejscu znajdują to czego ja, Ty nie odnaleźliśmy.
I to jest piękne, możemy się tym wszystkim dzielić. Tak właśnie żyją historie pisane obiektywami.










Moja mini galeria, ZAPRASZAM ;o)

tył Domu Przedpogrzebowego - widok od ul. Zmiennej

kancelaria - detal

charakterystyczne ujęcie wody - kancelaria

okno kancelarii

tradycyjne lampiony

na mogile czworga młodych Żydów, którzy zostali zamordowani w 1946 roku za swoje pochodzenie. Młodzież żydowska na pamiątkę swojego pobytu pozostawia tu koszule z symbolami swoich szkół.

 

olbrzymie połacie mogił robią wrażenie na każdy zwiedzającym

Przed wyjściem z cmentarza przy cmentarnym murze, znajdują się głębokie doły. Wykopane zostały w ostatnich tygodniach wojny z przeznaczeniem dla 800 Żydów pozostawionych dla porządkowania getta. 
Do planowanej egzekucji nie doszło.

 

prowadząca, Joanna Podolska

Dzięki organizatorowi, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w łodzi, w 69 rocznicę likwidacji Litzmannstadt Getto mogłem poznać kolejne ciekawe, choć zatrważające miejsce pełne historii i ludzkich dramatów.
Dziękuje.









źródło; sztetel.org.pl, wikipedia, encyklopedia, logonia.org, centrumdialogu.com, zielonykrag.blogspot.com, baedekerlodz.blogspot.com